Wie ben ik? 

 

Een pauze-wandeling tijdens een meditatiesessie. Ik probeer te lopen zoals ik geleerd heb: voeten stevig op de grond, aandacht bij elke stap, aandacht ook bij de voeten. Ik loop als een zombie, vanuit mijn hoofd, vanuit de regels die ik denk geleerd te hebben. Ik ben mezelf volledig kwijt. Ik zie de bomen, het gras, de vijver en probeer ze helemaal waar te nemen. Wat ik waarneem is het plan in mijn hoofd. Ik voel me doodongelukkig en ben blij als de pauze voorbij is. 

 

Vannacht komt deze herinnering boven, dat moment - 30 jaar geleden. En met de herinnering de behoefte om mezelf te verkennen in alle aangeslibde lagen die er nog steeds zijn met de vraag: wie draagt deze lagen. Wie was die doodongelukkige vrouw en wat verhindert me nu nog steeds om die enig mogelijke vraag te stellen: wie ben ik?

 

Klaaske Fokkens

 

Vanaf 1989 vonden de weekendsessies o.l.v. Maarten Houtman bijna allemaal in de Emmaus Priorij te Maarssen plaats, gelegen in een prachtig park met majestueuze bomen. De overnachtingen waren in het 18e-eeuwse landhuis De Doornburgh. Vlak na de sluiting van de Priorij in 2016 maakte Ingrid Bakker deze foto van De Doornburgh

“Boeddha Amitabha...”

“Boeddha Amitabha...”

De eindeloze vlakten van Choiri-sume in Mongolië – zie: Weg van de Trance-Siberië Express…

Toen ik een jaartje of wat bij Maarten Houtman gezeten had, kwam ik in een coffeeshop aan de Nieuwmarkt Marina tegen, een vrouw die ik een keer bij meditatie had meegemaakt. Toen ze me zag, vroeg ze me op een wat cynische toon “of ik nog steeds aan de pogingen van de heer Houtman deelnam...”
Dat schudde me even flink door elkaar... Alsof dat meditatie gebeuren iets was wat buiten mij om ging, alsof ik een 'volgeling' was die het zich liet aanleunen. Of erger nog: alsof Maarten zieltjes probeerde te winnen... Dat woord 'pogingen' sneed ook door mijn ziel – als iemand je met zoveel liefde bij de hand neemt, dan noem je dat toch geen 'poging'... Om maar te zwijgen over haar ‘mijnheer Houtman’.

Vanochtend, veertig jaar later, viel me in dat de dagelijkse 'meditatie' op mijn matje – een plek die ik heilig, waar ik het liefst de hele dag in de buurt van wil zijn – inderdaad een niet ophoudende reeks van pogingen is. Pogingen om in de buurt te komen van iets waarvan ik een licht vermoeden heb – in de wetenschap dat een diepe adem, een rustig hoofd en een ontspannen houding daar dan bij horen.
Wat me ook inviel, is dat ik daarbij drijf op een verre herinnering aan een verloren paradijs – die mijn onrust ten aanzien van mijn huidige leven voedt...

In De overtocht naar Fudaraku heb ik ooit beschreven, hoe Japanse Amitabha monniken zich in een sloep de zee op lieten drijven, meegevoerd door de stroom, terwijl ze opgesloten zaten in een dichtgespijkerde houten kist ... dat deden ze in het volle vertrouwen, dat ze zo de eilanden van het Westelijk Paradijs zouden bereiken – een heel leven samengebald in één moment, in één recitatie: 'Boeddha Amitabha, Boeddha Amitabha, Boeddha Amida,' aan een ketting van woorden stegen ze op naar het Paradijs.

Wil je weg uit het gewone leven –

het gewone leven, met zijn zorgen,

zijn moeite, zijn ergernissen, zijn

korte momenten van voldoening.

Wil je daaruit weg?

En mediteer je

om daaruit weg te komen?

Of ervaar je dat meditatie

een uiterste concentratie is

op wat je bent –

niet gisteren, niet morgen, nú.

En kun je daarbij blijven?

Of ga je toch weer weg?

Als je voortdurend aarzelt:

wil ik dit, wil ik dat, neem ik

een boontje meer of minder,

weet dan dat liefde

de maat is van alle dingen.

Ondanks de gruwelijke ondertoon, ontroerde het verhaal van de overtocht naar Fudaraku me toen ik het las ... blindelings en vol vertrouwen op weg naar het paradijs...
Maar vandaag kwam juist het beeld van een verloren paradijs in me op, een wereld die ik ooit gekend moet hebben:
“Je maakt nu de oudste reis van de wereld, binnendoor, terug in de tijd, naar waar het begon toen je op aarde kwam en nog niets wist, maar wel alles wilde leren kennen, op je gemak, zoveel als prettig voor je was.”
Uit: Maarten Houtman, Adem- en energie-oefening

Je gewoontenjasje glijdt van je af, het begin van een nieuwe dag.

Op een verlaten plaats, Baga Gazriin Chuuluu geheten, leefden ooit twee monniken, op zoek naar de stilte.

Dat telkens maar proberen is dus niet zo gek. Ieder van ons heeft immers voorkennis. Het is een wereld die altijd al voor ons klaarlag, we hoeven nergens naartoe...

En als ik er goed over nadenk, lag het woord ‘proberen’ bij Maarten voor in de mond ... al die sessies waarin hij het met ons opnieuw probeerde, en probeerde, en probeerde... 

Hein Zeillemaker

Over het nu

Het nu, daar heb ik de laatste maanden nogal vaak over nagedacht en ik vind het leuk om wat van die gedachten te delen. Even vooraf: ik bedoel niet het nu van "de winters zijn nu veel warmer dan vroeger", niet het nu in de betekenis van 'tegenwoordig'. Ik bedoel het nu van het 'hier en nu'. Van terwijl ik dit zeg. Dat is volgens mij het nu waarover het in zen gaat, en het is iets heel wonderlijks. Hoe langer je erover nadenkt, hoe wonderlijker het wordt.

Hoofdpijn
Toen ik in de jaren 80 van de vorige eeuw bij Maarten kwam mediteren, eenmaal per maand in het klooster van Maarssen, deed ik enorm mijn best. Een jaar of twee later haakte ik af. De reden was dat ik letterlijk hoofdpijn kreeg van het mediteren.
Hoe kwam dat? Vooral, begreep ik achteraf, omdat ik enorm mijn best deed om in het 'hier en nu' te zijn. Dat hier lukte nog wel een beetje, geloof ik. Maar het nu liet zich om de een of andere reden niet grijpen, hoe ik ook mijn best deed. Inmiddels denk ik: geen wonder. Want het is principieel ongrijpbaar.

Wat is het eigenlijk, dat nu? Ik was zelf geneigd om het te zien als een minimale tijdseenheid. Maar als je daarover doordenkt, kom je in conflict met de logica.
Stel even dat het een minimale tijdseenheid zou zijn, dan ligt die kennelijk tussen het verleden en de toekomst. Van het verleden weten we dat het er niet meer is, en van de toekomst weten we dat die er nog niet is. Het is net sinterklaas en zwartepiet (excuus voor de benaming): allebei bestaan ze niet. We praten dus over een tijdseenheid die aan de ene kant begrensd wordt door niets en aan de andere kant ook door niets. Dat is een logische onmogelijkheid, zo’n tijdseenheid kan zelf ook niet bestaan.

Denkbeeldig snijpunt
Inmiddels denk ik dat het nu geen tijdseenheid is, maar iets anders. Enerzijds kun je het zien als een denkbeeldig snijpunt tussen heden en verleden. Zoals tijdstippen ook denkbeeldige snijpunten zijn: het is nooit precies 11 uur. Want hoelang zou dat 11 uur moeten duren? Een seconde? Een fractie van een seconde? En hoe lang is die fractie dan?
In werkelijkheid glijdt de wijzer van de klok lángs de 11, zonder er ook maar een ogenblik op stil te blijven staan. (Je had vroeger stationsklokken waarbij dat wel gebeurde, maar die begrepen het niet.) Onze klokken zijn in essentie schaalmodellen van de aarde die, beschenen door de zon, om z'n as draait. En dat is een continu proces, geen opeenvolging van superkorte stilstanden. Beweging is per definitie geen opeenvolging van stilstanden.
En zoals je het tijdstip van 11 uur dus niet kan fixeren om het eens goed te bekijken, zo kun je ook het nu niet fixeren. Want dat was natuurlijk wat ik vroeger bij Maarten zat te proberen. Je bewustzijn verandert continu, alles wat je waarneemt verandert continu en de relatie tussen die twee verandert ook continu. In die zin is alles letterlijk ieder ogenblik nieuw. Het is één voortdurend proces. En die stroom kun je niet met je hoofd, door concentratie stilzetten. Hoe geweldig je je best ook doet.

Goed, dat nu mag dan enerzijds een denkbeeldig snijpunt zijn, tegelijk is het volgens mij nog iets anders. Wat we eigenlijk bedoelen als we zeggen dat iets nu gebeurt, is denk ik dat het zich toont in onze actuele, levende ervaring. Die actuele ervaring is er voor ieder van ons altijd. Het nu van ieder van ons duurt geen fractie van een seconde, maar ons hele bewuste leven lang. Preciés ons hele bewuste leven lang.

Nu-bubbel
Een klein uitstapje: wat ik zelf fascinerend vind is dat het nu ook in natuur- wetenschappelijke zin onlosmakelijk gebonden is aan de persoon, aan het subject. Even onlosmakelijk als het hier. Mijn nu-bubbel valt niet volledig samen met jouw nu-bubbel. Maar omdat het verschil verwaarloosbaar klein is zolang je relatief dicht bij elkaar bent - en uit kosmisch oogpunt zijn alle aardbewoners relatief dicht bij elkaar - merken we dat niet op.
Het gaat pas een rol spelen als je wél heel ver, bijvoorbeeld lichtjaren van elkaar verwijderd bent. Volgens de hedendaagse natuurwetenschap is de vraag 'Hoe is het nu op planeet x in zonnestelsel y?' zinloos. Even zinloos als de vraag 'Hoe is het hier op planeet x in zonnestelsel y?'

Dat even terzijde, het illustreert ten overvloede dat het nu iets nogal onbegrijpelijks is. Maar wat we voor 100 procent zeker weten is: al ga je op je kop staan, je blijft in je eigen nu, zoals je ook altijd in je eigen hier bent. Daar kun je niet uitvallen. Dus het is verspilde moeite om er je best voor te gaan doen, dat kan alleen maar leiden tot kortsluiting in je hersenen. Tot hoofdpijn. 

Zichzelf zijn
 

Een andere vraag is natuurlijk, en dat is denk ik waar het in Zen om draait: hoe stá ik in dat nu? Mag de werkelijkheid die zich toont in mijn levende ervaring zichzelf zijn? Of schuiven er regelmatig vervormende schermen voor? Schermen die te maken hebben met mijn ervaringen in het verleden, met mijn humeur, mijn fantasieën, mijn veronderstelde belangen, mijn angsten, noem maar op. Mijn eigen ervaring is dat je lichamelijke reacties dat vaak al verraden. Je ademhaling, je spierspanning. In elk geval, het overkomt ons natuurlijk allemaal en steeds weer. Daar zijn we mensen voor.

Als we in Zen zeggen: blijf in het nu, dan gaat het denk ik over die schermen. Over opletten, over aandachtig zijn. Of zoals Etty Hillesum het prachtig zegt: 'met heel je hart aanwezig zijn'. Met heel je hart aanwezig zijn en probéren op te merken als er weer zo’n scherm tussen jou en de werkelijkheid geschoven is dat niet relevant is. De enige manier om dat 'met heel je hart aanwezig zijn' echt te oefenen is, denk ik, met heel je hart aanwezig te zijn. Je kunt het alleen maar oefenen door het te dóen, dat is wat mij betreft ook precies waar we hier voor bijeenkomen.

Optimisme


En we weten het allemaal, dat heeft Maarten er goed ingestampt: áls je weer zo´n scherm opmerkt, probeer het dan niet weg te drukken. Want dat werkt waarschijnlijk averechts. Maar naarmate je vaker oplettend, vaker aanwezig bent, mag je er wel op rekenen dat die irrelevante schermen geleidelijk minder vaak opduiken. Of iets van hun kracht gaan verliezen. Dat echt-aanwezig-zijn kan de kwaliteit en de intensiteit van jouw nu, van je levende ervaring, veranderen. Op zo’n manier dat je jezelf én je actuele omgeving meer recht gaat doen, en dat je je soms gedragen kunt voelen door iets wat jouw ikje verre overstijgt.

Dat is het optimisme van Zen, en daar geloof ik sterk in.

Dit was de inleiding van Simon Knepper 

die leidde tot het gesprek tijdens
 de tao-zenbijeenkomst

van 4 maart 2023 in het Zencentrum van Amsterdam

Wie je bent als je je rol aflegt

Tijdens de meest recente sessie van de tao-zengroep in Amsterdam, op zaterdag 4 februari jl., hield Marian Hoek van Dijke een inleiding over afscheid nemen van je identiteit. Onderstaand de tekst.

Onlangs heb ik na 21 jaar mijn baan opgezegd: ik geef mezelf de ruimte om te ontdekken wat ik de komende jaren wil gaan doen. Het is een proces waarin ik bewust een rol afleg en kijk in welke ruimte ik me bevind. Ik heb daarbij veel aan het laatste boek van Liesbeth Woertman, Wie ben ik als niemand kijkt ¹). Zij schreef het naar aanleiding van de rolverandering die haar pensioen meebracht, maar ik vind haar gedachten veel breder toepasbaar. Zoekend voor deze inleiding stuitte ik ook op een toespraak van Maarten Houtman over dit thema, uit 1987 in Eefde ²). Stukjes van Liesbeth Woertman en Maarten heb ik verbonden met mijn eigen vragen.

Verlies
Het afleggen van mijn rol roept gevoelens bij me op van zowel verlies als bevrijding. Ik verlies een zinvolle dagbesteding, structuur in mijn weken, een deel van mijn inkomen en van mijn autonomie, nu het UWV me taken geeft en berichten stuurt. En wat zeg ik wanneer ik me voorstel in nieuw gezelschap? Wie ben ik eigenlijk? Of vertel ik wie ik niet meer ben en bepaalt die stap nu mijn identiteit?

Liesbeth Woertman ziet de mens als iemand-in-relatie-tot-een-ander. Of tot iets anders: werk bijvoorbeeld. Wie we zijn wordt pas zichtbaar in onze daden, in de moed om je met iedere handeling in het onbekende te begeven en iets nieuws te beginnen. Dat vraagt om je verdiepen in jezelf, los van de blikken en oordelen van anderen, en zoeken naar heling, naar integratie. "Even thuiskomen bij jezelf" noemt ze het, bijvoorbeeld door meditatie, om van daaruit de publieke ruimte weer opgefrist in te stappen. Vanuit een sterker idee van wie je zelf bent.

Ook Maarten had het in Eefde over de relatie tussen jezelf en de buitenwereld.

"Het gaat om dat vermogen om rustig, stil naar jezelf te luisteren. Dat vermogen zul je moeten ontwikkelen. En als je het een beetje ontwikkeld hebt, dan merk je dat je daarvoor veel alleen moet zijn. Want anders blijf je in het dolhuis zitten – de maatschappij is een dolhuis, dat is duidelijk. Dus je zult in die tijden die je aan jezelf hebt moeten oefenen in het luisteren naar jezelf, in het gadeslaan van jezelf, in het opmerken van jezelf.
 En dat betekent niet alleen dat je naar je eigen bewegingen kijkt, maar dat probeert bewust te worden van hoe je erváárt, hoe de dingen op je toekomen. En als ik dat zo zeg: hoe de dingen op je toekomen, dan denk ik dat jullie allemaal denken, ja, hoe die dingen zijn. Maar wat ik bedoel dat is hoe je merkt aan jezelf dat jij ingaat op die dingen die op je toekomen.

"Wij zijn gewend om alles wat ons overkomt altijd buiten ons te plaatsen, dat doen we altijd. En als we willen weten, dan is het ook iets buiten ons. Iemand die naar zichzelf luistert, die is niet meer uit op weten. Die is uit op ervaren. En ervaren is iets anders dan weten. Zoals inzicht iets anders is dan kennis. Kennis kun je overdragen, inzicht kun je alleen maar krijgen, doordat je de rust en de bescheidenheid hebt om het tot je te laten komen.” ...... tot zover Maarten.



Bevrijding
Ik ervaar ook bevrijding. Ik zit in mijn tijd en aandacht niet meer vast in het stramien van mijn werk, ik houd energie over voor andere activiteiten en er komt ruimte om serieus te dromen over een toekomst met andere rollen die beter passen bij mijn huidige leven en mijn huidige ik.  

Tegelijkertijd kom ik ook in die ruimte obstakels tegen. Zoals er een glazen plafond bestaat, blijk ik ook glazen hekjes in mijn ruimte te hebben gezet die mijn speelruimte beperken. Persoonlijke overtuigingen uit het verleden, overtuigingen van anderen over hoe snel ik weer werk zou moeten vinden, kinderangsten over buitengesloten worden - en zelfs het vertrouwen van anderen ‘dat het allemaal wel goed zal komen’. Ik struikel er zo nu en dan verschrikkelijk over.

Liesbeth Woertman noemt de mens "een proces in ontwikkeling" en daarmee geen constante. Ze ziet het leven eerder als een spiraal dan als een rechte lijn: een voortdurend proces van groei en afbraak. En in onze levensloop signaleert ze in iedere fase een dynamiek van tegenstellingen. In de middelbare fase de tegenstelling van ontwikkeling versus stagnatie, in de ouderdom integriteit (het in elkaar puzzelen van alle stukjes van ons leven) versus wanhoop. Deze fase wordt idealiter gevolgd door die van wijsheid, de integratie met de samenleving, de natuur, het geheel. Ze noemt als ideaalbeeld een samenleving waarin alle stemmen gelijkwaardig kunnen klinken.

Maarten zegt: “We hebben natuurlijk, zoals we zijn, op alles wat zich voordoet reacties. Natuurlijk, dat is zo. Maar ook die reacties op te merken en ze vriendelijk terzijde te schuiven. Want ze zijn uit de verleden tijd, ze zijn niet van nu. Ze zijn een reactie op iets wat al niet meer bestaat. Dat is heel gek, maar zo is het. We leven in reacties op dingen die er allang niet meer zijn. En waar het om gaat is te antwoorden op wat er nu is. En dat kun je niet met die oude mens. Die oude mens is getraind om te antwoorden op iets wat er niet meer is."

"...... 
dat je steeds duidelijker gaat beseffen dat het er om gaat naar jezelf te kunnen luisteren, jezelf op te merken. Jezelf niet als een automatische aanwezigheid te aanvaarden, die nou een keer zus en zo in elkaar zit. Maar de idee te hebben dat jij iets in wording bent, dat jij dus kunt veranderen, dat jij misschien iets heel anders bent dan je tot nu toe van jezelf hebt meegemaakt."
.........
"Dat je langzamerhand de smaak, de geur, de schoonheid leert ervaren van dat stille gewaarzijn van jezelf, wat nooit alleen maar jezelf is, maar tevens altijd de wereld is. Als je gewaar bent, dan ben je open, dan kan alles binnenkomen. En dan wordt het ook duidelijk. Dan wordt het duidelijk dat jij in verband bent met, dat jij een positie inneemt in een totaal. En dat jouw waarde is gelegen in die speciale positie die jij inneemt in het geheel”

Hoe dan
Maar hoe verken ik mijn ik zonder die vertrouwde rol? Hoe geef ik dat nieuwe ik liefdevol ruimte? En: is er eigenlijk wel een ik daarbinnen?

Volgens Liesbeth Woertman gaat het meer om levendigheid dan om leeftijd. Om wijs te kunnen worden is het van belang om open te blijven staan en nieuwe gebieden in onszelf te verkennen. In een parafrase van Rilke: Leef je vragen en wie weet glij je op een dag het antwoord binnen.

Maarten geeft als advies: “Je zult je leven zo moeten inrichten dat er tijd is, echt gewoon klokkentijd. Om hiermee bezig te zijn, om te merken wat er in jezelf allemaal plaatsheeft. Want je moet zo ontzettend veel verwerken, je krijgt zo ontzettend veel indrukken binnen en zoveel meningen en zoveel sores, dat moet verwerkt worden." 

"Je kunt nooit inzicht krijgen door te grijpen. Je kunt het ook niet uit een boek krijgen of van een leraar krijgen. Inzicht groeit in jezelf. Door op een verstandige manier te leven, door jezelf in de gelegenheid stellen in een positie te komen waarin je op jezelf in kunt gaan. Zodat het jezelf gaandeweg duidelijk wordt hoe je in het leven staat.
 ...... En dat je dat belangrijk genoeg vindt om daar niks aan te doen. Er niet aan te corrigeren, niet aan te heisteren, niet aan te trekken, te duwen, niks… Door er alleen maar bij te blijven en het zich langzaamaan aan je te laten ontvouwen.
 ...... Want als jij de moed en de kracht hebt om erbij te zijn zonder er iets aan te doen, dan ontvouwt het zich. En daar gaat het om. Dat is een boek dat nog niet bestaat, een boek dat ‘jij’ heet. En dat jij ook alleen maar lezen kunt, niet een ander.
"

"Dus je hebt geen model voor je. Je hebt geen voorbeeld, je hebt geen aanwijzing, je hebt alleen je eigen ervaring. En als je daar wijs mee omgaat, als je die ervaring zijn gang laat gaan – niet halfweg of, nou ja, het is nog niet uitgesproken of je bent er al mee bezig. Dan is die ervaring verloren. Die ervaring kan alleen maar werken als jij hem toelaat, steeds meer. ...... En dat toelaten hangt samen met ontspanning, hangt samen met ervan uitgaat dat het niet boosaardig is wat je overkomt. Dat het iets heel natuurlijks is, iets wat de moeite waard is. Het is niet iets vijandigs. Dat je die kramp loslaat, van ‘zal ik er niet in verloren gaan, zal het me niet aanranden, zal ik niet…’ Afijn, vul maar in. ...... Zo zijn we gewoonlijk, hoor. Je beseft het misschien niet, maar zo zijn we gewoonlijk."

"Wij leven alsof we van te voren verzekerd willen zijn dat wat op ons toekomt goed is. Maar dat betekent dat we aldoor in wantrouwen leven. Een ervaring kan alleen maar werken als hij helemaal bij je kan komen. Wanneer jij hem toelaat. Zelfs uitnodigt. Dat je zegt: ja, kom maar, ik heb nog geen idee over je, ik weet nog niet wie je bent, kom maar...... Dan kan een ervaring iets in jou veranderen, onvoorspelbaar wat."

"En zo komt, als iets lieflijks, de ervaring in je tot ontwikkeling. Die groeit in jou. En daar is niets aan te wensen en te veranderen. Het heeft zijn eigen waarde. Het heeft zijn eigen identiteit. En jij groeit mee met die identiteit van de ervaring. ...... Dat is wat gebeuren moet en wat voor ons allemaal is weggelegd, zonder uitzondering. ...... Het enige wat nodig is, is dat je beseft wat leven is, wie jij bent en hoe je jezelf los kunt laten. Hoe je al die oude troep los kunt laten. Vrijwillig. Uit inzicht."
 

Marian Hoek van Dijke

1) Liesbeth Woertman, Wie ben ik als niemand kijkt, een andere kijk op de ouder wordende vrouw, Ten Have, Utrecht (2022)

2) Zie op maartenhoutman.nl