De rol van de zenmeester

Vorige maand heeft Simon (zie 7 maart 2023) gesproken Over het nu. In het gesprek dat daarna volgde, viel op een gegeven moment de naam van Eckhart Tolle. Op zich niet heel vreemd want Tolle is vooral bekend geworden door zijn boek ‘De kracht van het Nu’. Tijdens de afsluitende zit na de lichaamsoefening die middag kwam de vraag in mij op: wat is nu precies de rol of functie van een zenmeester zoals Eckhart Tolle, Maarten Houtman of bv Krishnamurti? Zij zijn natuurlijk inspirator door hun aanwezigheid en woorden, maar brengen ze je simpel gesteld ook dichter bij het Nu - of in andere woorden: gebeurt er iets door hun aanwezigheid en zo ja, wat dan?

In het eerste deel wil ik daar wat meer op ingaan, in het tweede deel ga ik in op wat onder ander Maarten daar erover gezegd heeft, de rol van de ‘meester’.

Ik heb daar wel vaker over nagedacht, de rol van een zenmeester of leraar. Ook omdat wij, de groep zoals we hier zitten, in spirituele zin geen fysiek aanwezige leider of leraar hebben. Ik heb het eerder al wel een anarchistische zengroep genoemd. Meestal staan zengroepen onder leiding van een leider leraar, of een gevorderde beoefenaar.
Zo kwam ik in de jaren negentig regelmatig op de woensdagavonden in het kanzeon aan de Krayenhofstraat. Die avonden stonden onder leiding van Henk Galenkamp en Jeanette Schut, en een aantal malen per seizoen was Maarten het eerste deel van de avond aanwezig. Hij sprak dan na het zitten tot de groep, op de voor hem zo kenmerkende, onnavolgbare wijze. Een betoog waarvan ik altijd dacht: dat moet ik onthouden, zo logisch en eenvoudig als hij ongrijpbare zaken uiteen kon zetten. Dat onthouden bleek overigens nooit mogelijk, maar gelukkig is veel van hem bewaard gebleven en kunnen we dat nu eenvoudig beluisteren.

Ik vraag me af (en ik zeg er direct bij dat ik het antwoord niet weet) wat er gebeurt bij het luisteren naar of het lezen van teksten van in dit geval Maarten Houtman, maar ook van bv Eckhart Tolle. Zijn boek 'De kracht van het Nu' heb ik meerdere keren gelezen, recentelijk ben ik er weer in begonnen en ik las  in de inleiding dat volgens Tolle het boek op twee niveaus doorwerkt.

Op het ene niveau gaat het, kort samengevat, om waar wij als mensen steeds de fout ingaan: over de aard van het menselijke onbewuste, hoe dat met ons ego doorwerkt in ons gedrag, en hoe dat leidt tot conflicten in relaties tot aan oorlogvoering aan toe.

Op het andere niveau vertelt hij over een diepgaande verandering van het menselijk bewustzijn in het algemeen en over:

'hoe je je kunt bevrijden van de slavernij van het denken en hoe je deze toestand van verlichting kunt bereiken en in het dagelijkse leven kunt laten voortduren’.

Op dit niveau van het boek zijn de woorden niet altijd bedoeld om informatie over te brengen, maar ze hebben de functie je onder het lezen in deze nieuwe bewustzijnstoestand te brengen. Steeds weer probeer ik je mee te nemen naar die tijdloze toestand van intens bewuste aanwezigheid in het Nu om je een voorproefje van de verlichting te geven.'

Tolle claimt nogal wat, maar ik heb gemerkt dat het lezen wel degelijk wat met je doet. Het gevoel kan vergelijkbaar zijn met een meditatie, een gevoel van ‘gevestigd zijn’. Hetzelfde heb ik ervaren met het kijken naar dvd’s van Tolle, waarop hij voor een zaal met luisteraars praat. Het dóet wat met je - en dat gevoel is niet direct weg als je het scherm uitzet, het werkt langer door.

Misschien moet ik het niet doen, maar ik vraag me dan toch af wat er precies gebeurd en vooral hoe dat gebeurt. Simpel in woorden uitgedrukt - voor zover dat mogelijk is - denk ik dat er een energie wordt overgedragen. Bij aanwezigheid in een zaal kan ik me dat nog voorstellen, maar het bijzondere vind ik dat dat dus kennelijk ook gebeurt via een boek of digitaal beeld. Het is overigens niet zo dat een gevoel of een resultaat van luisteren of lezen op bestelling opkomt; ik heb gemerkt dat ook hierbij verwachtingen funest zijn. Onbevangenheid blijft kennelijk een voorwaarde.

Het hebben van een leider is overigens niet iets wat me direct aanspreekt. Vorige keer heb ik al verteld dat ik ooit, in de jaren 70, begonnen ben met Transcendente Meditatie, maar op de bijeenkomsten waar video opnames van Maharishi Mahesh Yogi werden afgespeeld ben ik nooit geweest. Het voelde voor mij toen te veel als een sekte en dat stond me tegen. Bij Maarten en taozen heb ik dat gevoel nooit gehad.

Over de verhouding zenmeester en leerling ben ik met name bij Krishnamurti duidelijke teksten tegengekomen. In 1929 heeft hij in een korte, maar krachtige verklaring (minder dan een A4-tje) zijn inzichten uiteengezet. Hij begint als volgt:

‘De waarheid is een land zonder wegen erheen’. Ze is niet te bereiken via een organisatie, een geloof, een dogma, een priester of een ritueel, door filosofische kennis of psychologische methoden. We moeten haar vinden in de spiegel van onze betrekkingen tot alles om ons heen, door de inhoud van ons bewustzijn te begrijpen, door waar te nemen, en niet door verstandelijke analyse of diepgaand zelfonderzoek.’

Het vervolg van deze tekst is zeker ook de moeite waard, maar voor nu minder relevant. In zijn talloze toespraken keert Krishnamurti telkens naar dit thema terug. Bijvoorbeeld:

'I refuse to be your guru. Followers destroy the guru, and the guru destroys the followers (public discussion 3 in Madras (Chennai), 3 January 1978).

Van Maarten vond ik volgende tekst over de leraar of zenmeester. Deze komt uit zijn boek Zennotities onderweg, hoofdstuk 10. Het heet: Het struikelblok van de autoriteit. Halverwege, komt hij tot zijn volgende aanbeveling: 

'Geloof niet, maar kijk voor jezelf. Probeer het, ga je eigen weg.’

En dat is wat we hier gezamenlijk doen, 1 x in de maand zonder leraar, maar wel met een leidraad, als bron van inspiratie. Maarten Houtman vormt zo’n bron omdat we hem in meer of mindere mate van nabij hebben meegemaakt, maar hij vertelt dezelfde universele waarheid als Krishnamurti, Tolle en ook anderen, maar zelf beperk ik me als het gaat om het lezen of bestuderen van die anderen.

Soms denk ik dat het wel prettig zou zijn om er ook op de zaterdag af en toe een leraar bij te hebben, juist omdat zo iemand meer kan overbrengen dan woorden alleen. Maar zo is de opzet eenmaal niet en zo is het ook goed.

Ik kom hier graag, het houdt mij betrokken bij de zoektocht, de praktijk van het mediteren. Ik doe inspiratie op door wat andere vertellen en blijf me zo bezighouden met het onderwerp. Niet dat ik er anders mee zou stoppen, maar het is een vorm van lichte dwang die voor mij goed is.

Dit was de inleiding van Lucas Boswijk

die leidde tot het gesprek tijdens
 de tao-zenbijeenkomst

van 1 april 2023 in het Zencentrum van Amsterdam

Wie ben ik?

 

Een pauze-wandeling tijdens een meditatiesessie. Ik probeer te lopen zoals ik geleerd heb: voeten stevig op de grond, aandacht bij elke stap, aandacht ook bij de voeten. Ik loop als een zombie, vanuit mijn hoofd, vanuit de regels die ik denk geleerd te hebben. Ik ben mezelf volledig kwijt. Ik zie de bomen, het gras, de vijver en probeer ze helemaal waar te nemen. Wat ik waarneem is het plan in mijn hoofd. Ik voel me doodongelukkig en ben blij als de pauze voorbij is. 

 

Vannacht komt deze herinnering boven, dat moment - 30 jaar geleden. En met de herinnering de behoefte om mezelf te verkennen in alle aangeslibde lagen die er nog steeds zijn met de vraag: wie draagt deze lagen. Wie was die doodongelukkige vrouw en wat verhindert me nu nog steeds om die enig mogelijke vraag te stellen: wie ben ik?

 

Klaaske Fokkens

 

Vanaf 1989 vonden de weekendsessies o.l.v. Maarten Houtman bijna allemaal in de Emmaus Priorij te Maarssen plaats, gelegen in een prachtig park met majestueuze bomen. De overnachtingen waren in het 18e-eeuwse landhuis De Doornburgh. Vlak na de sluiting van de Priorij in 2016 maakte Ingrid Bakker deze foto van De Doornburgh

"Boeddha Amitabha.."

De eindeloze vlakten van Choiri-sume in Mongolië – zie: Weg van de Trance-Siberië Express…

Toen ik een jaartje of wat bij Maarten Houtman gezeten had, kwam ik in een coffeeshop aan de Nieuwmarkt Marina tegen, een vrouw die ik een keer bij meditatie had meegemaakt. Toen ze me zag, vroeg ze me op een wat cynische toon “of ik nog steeds aan de pogingen van de heer Houtman deelnam...”
Dat schudde me even flink door elkaar... Alsof dat meditatie gebeuren iets was wat buiten mij om ging, alsof ik een 'volgeling' was die het zich liet aanleunen. Of erger nog: alsof Maarten zieltjes probeerde te winnen... Dat woord 'pogingen' sneed ook door mijn ziel – als iemand je met zoveel liefde bij de hand neemt, dan noem je dat toch geen 'poging'... Om maar te zwijgen over haar ‘mijnheer Houtman’.

Vanochtend, veertig jaar later, viel me in dat de dagelijkse 'meditatie' op mijn matje – een plek die ik heilig, waar ik het liefst de hele dag in de buurt van wil zijn – inderdaad een niet ophoudende reeks van pogingen is. Pogingen om in de buurt te komen van iets waarvan ik een licht vermoeden heb – in de wetenschap dat een diepe adem, een rustig hoofd en een ontspannen houding daar dan bij horen.
Wat me ook inviel, is dat ik daarbij drijf op een verre herinnering aan een verloren paradijs – die mijn onrust ten aanzien van mijn huidige leven voedt...

In De overtocht naar Fudaraku heb ik ooit beschreven, hoe Japanse Amitabha monniken zich in een sloep de zee op lieten drijven, meegevoerd door de stroom, terwijl ze opgesloten zaten in een dichtgespijkerde houten kist ... dat deden ze in het volle vertrouwen, dat ze zo de eilanden van het Westelijk Paradijs zouden bereiken – een heel leven samengebald in één moment, in één recitatie: 'Boeddha Amitabha, Boeddha Amitabha, Boeddha Amida,' aan een ketting van woorden stegen ze op naar het Paradijs.

Wil je weg uit het gewone leven –

het gewone leven, met zijn zorgen,

zijn moeite, zijn ergernissen, zijn

korte momenten van voldoening.

Wil je daaruit weg?

En mediteer je

om daaruit weg te komen?

Of ervaar je dat meditatie

een uiterste concentratie is

op wat je bent –

niet gisteren, niet morgen, nú.

En kun je daarbij blijven?

Of ga je toch weer weg?

Als je voortdurend aarzelt:

wil ik dit, wil ik dat, neem ik

een boontje meer of minder,

weet dan dat liefde

de maat is van alle dingen.

Ondanks de gruwelijke ondertoon, ontroerde het verhaal van de overtocht naar Fudaraku me toen ik het las ... blindelings en vol vertrouwen op weg naar het paradijs...
Maar vandaag kwam juist het beeld van een verloren paradijs in me op, een wereld die ik ooit gekend moet hebben:
“Je maakt nu de oudste reis van de wereld, binnendoor, terug in de tijd, naar waar het begon toen je op aarde kwam en nog niets wist, maar wel alles wilde leren kennen, op je gemak, zoveel als prettig voor je was.”
Uit: Maarten Houtman, Adem- en energie-oefening

Je gewoontenjasje glijdt van je af, het begin van een nieuwe dag.

Op een verlaten plaats, Baga Gazriin Chuuluu geheten, leefden ooit twee monniken, op zoek naar de stilte.

Dat telkens maar proberen is dus niet zo gek. Ieder van ons heeft immers voorkennis. Het is een wereld die altijd al voor ons klaarlag, we hoeven nergens naartoe...

En als ik er goed over nadenk, lag het woord ‘proberen’ bij Maarten voor in de mond ... al die sessies waarin hij het met ons opnieuw probeerde, en probeerde, en probeerde... 

Hein Zeillemaker

Over het nu

Het nu, daar heb ik de laatste maanden nogal vaak over nagedacht en ik vind het leuk om wat van die gedachten te delen. Even vooraf: ik bedoel niet het nu van "de winters zijn nu veel warmer dan vroeger", niet het nu in de betekenis van 'tegenwoordig'. Ik bedoel het nu van het 'hier en nu'. Van terwijl ik dit zeg. Dat is volgens mij het nu waarover het in zen gaat, en het is iets heel wonderlijks. Hoe langer je erover nadenkt, hoe wonderlijker het wordt.

Hoofdpijn
Toen ik in de jaren 80 van de vorige eeuw bij Maarten kwam mediteren, eenmaal per maand in het klooster van Maarssen, deed ik enorm mijn best. Een jaar of twee later haakte ik af. De reden was dat ik letterlijk hoofdpijn kreeg van het mediteren.
Hoe kwam dat? Vooral, begreep ik achteraf, omdat ik enorm mijn best deed om in het 'hier en nu' te zijn. Dat hier lukte nog wel een beetje, geloof ik. Maar het nu liet zich om de een of andere reden niet grijpen, hoe ik ook mijn best deed. Inmiddels denk ik: geen wonder. Want het is principieel ongrijpbaar.

Wat is het eigenlijk, dat nu? Ik was zelf geneigd om het te zien als een minimale tijdseenheid. Maar als je daarover doordenkt, kom je in conflict met de logica.
Stel even dat het een minimale tijdseenheid zou zijn, dan ligt die kennelijk tussen het verleden en de toekomst. Van het verleden weten we dat het er niet meer is, en van de toekomst weten we dat die er nog niet is. Het is net sinterklaas en zwartepiet (excuus voor de benaming): allebei bestaan ze niet. We praten dus over een tijdseenheid die aan de ene kant begrensd wordt door niets en aan de andere kant ook door niets. Dat is een logische onmogelijkheid, zo’n tijdseenheid kan zelf ook niet bestaan.

Denkbeeldig snijpunt
Inmiddels denk ik dat het nu geen tijdseenheid is, maar iets anders. Enerzijds kun je het zien als een denkbeeldig snijpunt tussen heden en verleden. Zoals tijdstippen ook denkbeeldige snijpunten zijn: het is nooit precies 11 uur. Want hoelang zou dat 11 uur moeten duren? Een seconde? Een fractie van een seconde? En hoe lang is die fractie dan?
In werkelijkheid glijdt de wijzer van de klok lángs de 11, zonder er ook maar een ogenblik op stil te blijven staan. (Je had vroeger stationsklokken waarbij dat wel gebeurde, maar die begrepen het niet.) Onze klokken zijn in essentie schaalmodellen van de aarde die, beschenen door de zon, om z'n as draait. En dat is een continu proces, geen opeenvolging van superkorte stilstanden. Beweging is per definitie geen opeenvolging van stilstanden.
En zoals je het tijdstip van 11 uur dus niet kan fixeren om het eens goed te bekijken, zo kun je ook het nu niet fixeren. Want dat was natuurlijk wat ik vroeger bij Maarten zat te proberen. Je bewustzijn verandert continu, alles wat je waarneemt verandert continu en de relatie tussen die twee verandert ook continu. In die zin is alles letterlijk ieder ogenblik nieuw. Het is één voortdurend proces. En die stroom kun je niet met je hoofd, door concentratie stilzetten. Hoe geweldig je je best ook doet.

Goed, dat nu mag dan enerzijds een denkbeeldig snijpunt zijn, tegelijk is het volgens mij nog iets anders. Wat we eigenlijk bedoelen als we zeggen dat iets nu gebeurt, is denk ik dat het zich toont in onze actuele, levende ervaring. Die actuele ervaring is er voor ieder van ons altijd. Het nu van ieder van ons duurt geen fractie van een seconde, maar ons hele bewuste leven lang. Preciés ons hele bewuste leven lang.

Nu-bubbel
Een klein uitstapje: wat ik zelf fascinerend vind is dat het nu ook in natuur- wetenschappelijke zin onlosmakelijk gebonden is aan de persoon, aan het subject. Even onlosmakelijk als het hier. Mijn nu-bubbel valt niet volledig samen met jouw nu-bubbel. Maar omdat het verschil verwaarloosbaar klein is zolang je relatief dicht bij elkaar bent - en uit kosmisch oogpunt zijn alle aardbewoners relatief dicht bij elkaar - merken we dat niet op.
Het gaat pas een rol spelen als je wél heel ver, bijvoorbeeld lichtjaren van elkaar verwijderd bent. Volgens de hedendaagse natuurwetenschap is de vraag 'Hoe is het nu op planeet x in zonnestelsel y?' zinloos. Even zinloos als de vraag 'Hoe is het hier op planeet x in zonnestelsel y?'

Dat even terzijde, het illustreert ten overvloede dat het nu iets nogal onbegrijpelijks is. Maar wat we voor 100 procent zeker weten is: al ga je op je kop staan, je blijft in je eigen nu, zoals je ook altijd in je eigen hier bent. Daar kun je niet uitvallen. Dus het is verspilde moeite om er je best voor te gaan doen, dat kan alleen maar leiden tot kortsluiting in je hersenen. Tot hoofdpijn. 

Zichzelf zijn
 

Een andere vraag is natuurlijk, en dat is denk ik waar het in Zen om draait: hoe stá ik in dat nu? Mag de werkelijkheid die zich toont in mijn levende ervaring zichzelf zijn? Of schuiven er regelmatig vervormende schermen voor? Schermen die te maken hebben met mijn ervaringen in het verleden, met mijn humeur, mijn fantasieën, mijn veronderstelde belangen, mijn angsten, noem maar op. Mijn eigen ervaring is dat je lichamelijke reacties dat vaak al verraden. Je ademhaling, je spierspanning. In elk geval, het overkomt ons natuurlijk allemaal en steeds weer. Daar zijn we mensen voor.

Als we in Zen zeggen: blijf in het nu, dan gaat het denk ik over die schermen. Over opletten, over aandachtig zijn. Of zoals Etty Hillesum het prachtig zegt: 'met heel je hart aanwezig zijn'. Met heel je hart aanwezig zijn en probéren op te merken als er weer zo’n scherm tussen jou en de werkelijkheid geschoven is dat niet relevant is. De enige manier om dat 'met heel je hart aanwezig zijn' echt te oefenen is, denk ik, met heel je hart aanwezig te zijn. Je kunt het alleen maar oefenen door het te dóen, dat is wat mij betreft ook precies waar we hier voor bijeenkomen.

Optimisme


En we weten het allemaal, dat heeft Maarten er goed ingestampt: áls je weer zo´n scherm opmerkt, probeer het dan niet weg te drukken. Want dat werkt waarschijnlijk averechts. Maar naarmate je vaker oplettend, vaker aanwezig bent, mag je er wel op rekenen dat die irrelevante schermen geleidelijk minder vaak opduiken. Of iets van hun kracht gaan verliezen. Dat echt-aanwezig-zijn kan de kwaliteit en de intensiteit van jouw nu, van je levende ervaring, veranderen. Op zo’n manier dat je jezelf én je actuele omgeving meer recht gaat doen, en dat je je soms gedragen kunt voelen door iets wat jouw ikje verre overstijgt.

Dat is het optimisme van Zen, en daar geloof ik sterk in.

Dit was de inleiding van Simon Knepper 

die leidde tot het gesprek tijdens
 de tao-zenbijeenkomst

van 4 maart 2023 in het Zencentrum van Amsterdam